რუსული კანონი - დუბლი 2

2023 წელს მომზადებული ბლოგის "როგორ (გა)ფორმდება ავტოკრატია?! მიხედვით.

იგივენი

მოქმედება მეორე

გამოსვლა პირველი

გასული წელს წარუმატებელი მცდელობის შემდეგ, "ქართულმა ოცნებამ" კვლავ დააინიციირა კანონი სამოქალაქო საზოგადოების წინააღმდეგ, რომელსაც ჩვენ ამ ტექსტში ვუწოდებთ რუსულს, რადგან ის, თავისი კონტექსტით, შინაარსით, მიზნებით და ამოცანებით რუსულია. ამ კანონის მიღების მიზანი დამოუკიდებელი სამოქალაქო საზოგადოებისა და მედიის განადგურება, საქართველოს დასავლური, განვითარებული სამყაროსგან მოწყვეტა და ტოტალიტარულ, დახურული რეჟიმის სახელმწიფოდ ქცევაა.

კანონის მიღების ამოცანა 2024 წელსაც იგივეა, რაც 2023 წელს იყო - დემოკრატიის დასრულება საქართველოში.

2012 წელს რუსეთში „უცხოელი აგენტების“ შემოღების მთავარ მიზეზად „გამჭვირვალობა“ სახელდებოდა“ - ვკითხულობთ ვენეციის კომისიის  დასკვნაში, რომელიც ამ კანონის გაფართოების მორიგ ცვლილებებთან დაკავშირებით შემუშავდა.

კომისიის დასკვნაში აღნიშნულია, რომ 2012 წლიდან მოყოლებული სპეციალურ წარმომადგენლებთან შეხვედრებზე რუსეთის კანონმდებლები და მაღალი თანამდებობის პირები ჯერ კანონის მიღებას, შემდეგ მის გაფართოებას და ცვლილებებს დაჟინებით „გამჭვირვალობის“ საჭიროებით ასაბუთებდნენ.

დღეს, მმართველი პარტია, აპელირებს რა გამჭვირვალობაზე, საქართველოს საზოგადოების შეცდომაში შეყვანას ზუსტად იმავე მეთოდებით ცდილობს, როგორც ამას ვლადიმერ პუტინი და პარტია „ედინააია რასია“ ახერხებდა 12 წლის წინ.

გასულ წელს რუსული კანონის „კეთილშობილურ მიზნებში“ დასარწმუნებლად კანონის მიღებისას მმართველი პარტია ირწმუნებოდა, რომ "აგენტი" სულაც არ არის ცუდი სიტყვა და ის უნდა გავიგოთ როგორც „დაზღვევის აგენტი“ ან „საგადასახადო აგენტი“. ეს არგუმენტებიც სიტყვა-სიტყვით ვლადიმერ პუტინის ლექსიკონიდან იყო. 

რეალური მიზნები კი, კანონის ინიციირებამდე ხელისუფლების დეზინფორმაციის კამპანიაში იკითხებოდა. სახელისუფლებო პროპაგანდა, ექსპერტების სახელით აგენტებსა და მოღალატეებს უწოდებდა აშშ-ს და ევროკავშირის ფონდების დახმარებით ქართული დემოკრატიისთვის მომუშავე ადამიანებს და ორგანიზაციებს, რითაც ცდილობდა საზოგადოებაში ნეგატიური განწყობების შემზადებას კანონის მიღებამდე.

"სამართლიანი არჩევნები", 2022 წელი

პროპაგანდის ეს მცდელობები წარუმატებელი აღმოჩნდა და მასობრივი სახალხო პროტესტის და აქციების ფონზე, მმართველ პარტიას მოუწია პირველი მოსმენით მიღებული კანონპროექტის ჩაგდება, რასაც მოჰყვა საჯარო დაპირება, რომ ხელისუფლება ამ კანონს აღარ მიუბრუნდებოდა.  

ხელისუფლებას კანონის მიღება არასდროს გადაუფიქრებია.

ბოლო ერთ წლის განმავლობაში მმართველმა პარტიამ არაერთი ნაბიჯი გადადგა დემოკრატიაზე მორიგი დარტყმის მოსამზადებლად. როგორ ჩანს, ხელისუფლების გათვლით ეს ნაბიჯები სამოქალაქო საზოგადოებისთვის იმდენად დამაზიანებელი უნდა ყოფილიყო, რომ კანონის მიღებისთვის ხელი ვერაფერს ვეღარ უნდა შეეშალა.  

პირველი, დასავლელი დონორების დაშინების მიზნით, სუსის გამოძიების ფარგლებში ტრენინგების ჩანწერი გამოაქვეყნდა და საზოგადოებას ღია თუ ირიბი მინიშნებებით არწმუნებდნენ, რომ აშშ და დასავლეთი საქართველოში არეულობებს ან რევოლუციას ამზადებს.

მეორე, რასაც ხელისუფლება აქტიურად ცდილობდა, იყო არასამთავრობო ორგანიზაციების დაპირისპირება სხვადასხვა პლატფორმებში მიწვევა-არ მიწვევით, მათი „კონსტრუქციულებად“ და „დესტრუქციულებად“, „მდიდრებად“ და „ღარიბებად“, „ელიტარულად“ და „არაელიტარულად“ შერაცხვით. ახალგაზრდული ორგანიზაციების დემონიზება, ტრენინგების ჩაშლის მცდლობები და მათთვის ძალადობის, ექსტრემიზმის იარლიყის მიკერება.

მესამე, ხელისუფლებამ გააძლიერა პროპაგანდა არასამთავრობო ორგანიზაციების წინააღმდეგ და მთელი წლის განმავლობაში ქვეყნის დემოკრატიის გაძლიერების ნაცვლად, ავტორიტარიზული პოპულიზმის გზას ადგა.

მეოთხე, ხელისუფლება არწმუნებდა დონორ ორგანიზაციებს არ გაეგრძელებინათ/დაეგეგმათ და გადაეხედათ დაფინანსების გაცემისთვის, რაც ადგილობრივი ორგანიზაციების გაძლიერებას არ ემსახურებოდა.

ხელისუფლებამ ჩათვალა რა, რომ სამოქალაქო საზოგადოება სათანადოდ დახლიჩა, დაასუსტა, "გააშავა" და გამოფიტა, ბევრისთვის სრულიად მოულოდნელად, ხელახლა წარმოადგინა რუსული კანონი, რომელიც ქართული არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და მედიის გაუქმებას უმარტივესად შეძლებს იმ რეპრესიული ინსტრუმენტებით, რაც რუსული კანონპროექტშია წარმოდგენილი.

1.   ორგანიზაციების ნებაყოფლობითი და იძულებითი რეგისტრაცია უცხო ძლების ინტერესების გამტარებელთა რეესტრში

უცხო ძალების ინტერესების გამტარებელი - აგენტის იარლიყის მატარებელია, ტელეეთერებში და ფეისბუქ სტატუსებში მმართველი პარტიის დეპუტატებს და ექსპერტებს კანონპროექტზე საუბრისას არაერთხელ წამოსცდენიათ სიტყვა „აგენტი“. ორივე ეს იარლიყი უცხოა დამოუკიდებელი საქართველოს სამართლებრივი სისტემისთვის. წარსული ტოტალიტარული გამოცდილებიდან კი, ის ისეთ მძიმე შინაარსს ატარებს, როგორიც არის „ხალხის მტერი“.

2.   არაგეგმიური მონიტორინგი

არაგეგმიური მონიტორინგი არის ერთ-ერთი იარაღი, რამაც მიზანში ამოღებული ორგანიზაციების საქმიანობის სრული პალარიზება, დასაქმებულთა დემორალიზება, დაშინება და შედეგად საქმიანობის შეწყვეტა შეიძლება გამოიწვიოს.

3.   დასმენის ინსტიტუტი

დასმენის შესაძლებლობა პირდაპირ კავშირშია არაგეგმიური მონიტორინგის შესაძლებლობასთან და დამატებით, ორგანიზაციების რეპუტაციის განადგურებას ისახავს მიზნად.

4.   პერსონალური მონაცემების შეგროვება

მონიტორინგი მათ შორის გულისხმობს ორგანიზაციის დასაქმებულებზე ნებისმიერი ინფორმაციის, მათ შორის პერსონალური ინფორმაციის მიღების შესაძლებლობას. რუსეთის რეალობაში, ეს პერსონალური მონაცემები გულისხმობდა  დასაქმებულების სამედიცინო ისტორიების მიღებასაც, მაგალითად, რენტგენის მონაცემების შეგროვებას, სამუშაო ადგილზე ჩხრეკვებს და ა.შ.

***

ქართული სამოქალაქო საზოგადოების წინააღმდეგ პროპაგანდისტული სიუჟეტები და სამთავრობო მედიების მხრიდან ჩასაფრებები, დისკრედიტაციის კამპანია ქუჩებსა და სოციალურ მედიაში, დემონიზების მცდელობა - ერთადერთი განსხვავება რაც საქართველოში განვითარებულ მოვლენებს კრემლის მიერ სამოქალაქო საზოგადოების შეზღუდვამდე აშორებს, არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და მედიის წინააღმდეგ სპეციალური კანონების მიღებაა.

ავტოკრატიისკენ გაკვალული გზა

2012 წლიდან რუსეთში სამოქალაქო ორგანიზაციების წინააღმდეგ მიღებული დრაკონული კანონმდებლობა ნაბიჯ-ნაბიჯ გახდა მედიის, არარეგისტრირებული ჯუფების და კერძო პირების საქმიანობის შეზღუდვის, დევნის და დადუმების იარაღი. „უცხოელი აგენტების შესახებ“ კანონებმა არასამთავრობო ორგანიზაციებისთვის შექმნა გადაულახავი ბარიერები, ფორმალობები და პირობები, რამაც ფაქტობრივად ჩაახშო კრიტიკული ხმა.

სანამ სახელმწიფოს რეპრესიული მანქანა ადგილობრივ ორგანიზაციებამდე მივიდოდა, უფრო ადრე,ქვეყნიდან ამერიკის მთავრობის ფონდები განიდევნა. თორმეტი წლის წინ, 2012 წლის სექტემბერში, რუსეთის ხელისუფლებამ აშშ-ის განვითარების სააგენტო (USAID) გააფრთხილა შეეწყვიტა ყველა პროექტი და სრულად გაეუქმებინა რუსეთის მიმართულების პროგრამა. USAID რუსეთში 1992 წლიდან ცდილობდა სსრკ-ის დანგრევის შემდეგ ქვეყანას დემოკრატიულ გარდაქმნებში დახმარებოდა.

2 თვის შემდეგ რუსეთმა მიღო კანონი „უცხოელი აგენტების“ შესახებ რომელმაც მსუსხავი ეფექტი იქონია რუსეთში სამოქალაქო საზოგადოებაზე. კანონი იმდენდან იყო სავსე ბარიერებით, რომ მათი დაძლევა სამოქალაქო ორგანიზაციებისთვის ფაქტობრივად შეუძლებელი აღმოჩნდა. წლების განმავლობაში კი, კანონი უფრო და უფრო დამძიმდა და ის გავრცელდა არამხოლოდ ენჯეოებზე, არამედ მედია საშუალებებზე და რიგით ადამიანებზე, ვინც არსებული სისტემას აკრიტიკებდა. 

შედეგად, ორგანიზაციების დიდი ნაწილი ვეღარ საქმიანობს.

რუსული კანონმდებლობის მიხედვით, უცხოელ აგენტად ითვლება: არაკომერციული ორგანიზაცია, რომელიც დაფინანსებას ან/და სხვა ქონებას იღებს უცხო სახელმწიფოსგან, მისი ინსტიტუტებისგან, საერთაშორისო და უცხოური ორგანიზაციებისგან, უცხო სახელმწიფოს მოქალაქისგან, მოქალაქეობის არმქონე პირისგან ან მათი სახელით მოქმედი რუსეთის ფედერაციის მოქალაქე ფიზიკური თუ რეგისტრირებული იურიდიული პირისგან, რომელიც დაფინანსებას ან ქონებას იღებს მათგან ან მოქმედებს როგორც შუამავალი, რომელიც რუსეთის ფედერაციის ტერიტორიაზე დაკავებულია პოლიტიკური საქმიანობით, მათ შორის უცხო სახელმწიფოს ინტერესების სასარგებლოდ.

აღნიშნული კანონით დაწესებული ბარიერები, რომელიც არასამთავრობო ორგანიზაციებისთვის არსებობს მოიცავს ვალდებულებას წარადგინონ რეგულარული ანგარიშები მათი დაფინანსების, მიზნების, საქმიანობის, ორგანიზაციული სტრუქტურის შესახებ და ამასთან, გაიარონ წლიური აუდიტიდა მზად იყვნენ დაუგეგმავი ინსპექტირებისთვის. კანონი ორგანიზაციებს ავალდებულებს თავის მასალებში, ანგარიშებში, პუბლიკაციებში მკაფიოდ მიუთითონ რომ არიან „უცხოელი აგენტები“.

2017-2019 წლებში „უცხოელი აგენტების“ შესახებ კანონმდებლობა გავრცელდა მედია საშუალებებზე და კერძო პირებზეც. მედია საშუალებებზე, რომლებიც დაფინანსებას იღებდნენ უცხოური დონორებისგან ენჯეოებისთვის გამიზნულ შეზღუდვებს დაექვემდებარნენ, ხოლო კერძო პირების „უცხოელ აგენტად“ გამოცხადებისთვის საკმარისი გახდა პირობა, რომ მათ დაფინანსება მიეღოთ საზღვარგარეთიდან და გაევრცელებინათ რაიმე ინფორმაცია, რომელიც უკავშირდება პოლიტიკურ საკითხებს.

2020 წლის საკანონმდებლო პაკეტთა ცვლილებებით კი შეზღუდვები რამდენადმე დამძიმდა და „უცხოელი აგენტის“ სტატუსის მქონე ორგანიზაციისა თუ პირის საქმიანობა უკიდურესად გაართულა.

ასე იქცა პუტინის რუსეთი მდუმარე უმრავლესობის საზოგადოებად.

 კანონის პირველი და  მსხვერპლი

უნდა ითქვას, რომ ეს კანონები პუტინის დუმას საზოგადოებრივი აზრის „მოსამზადებელი სამუშაოების“ გარეშე არ მიუღია. 

არამედ, მის წარდგენამდე კრემლის კონტროლის ქვეშ არსებული სატელევიზიო და ბეჭდური მედია არასამთავრობო ორგანიზაციების სტიგმატიზებისთვის უწყვეტად მუშაობდნენ.

კრემლის პირველი და მთავარი სამიზნე, არჩევნებზე მიუკერძოებელი დამკვირვებელი ორგანიზაცია „გოლოსი“ და შემდეგ ადამიანის უფლებათა სხვა დამცველი ორგანიზაციები აღმოჩნდნენ. ჯერ კიდევ 2011 წლის 26 ნოემბერს, გაზეთმა „რასიისკაია გაზეტა“ (Российская газета) გამოაქვეყნა სტატია „გოლოსის“ წინააღმდეგ სადაც ორგანიზაცია ამერიკის მიერ დაფინანსებულ „მეხუთე კოლონად“ იყო მოხსენიებული.

სტატიის ავის მომასწავებელი შინაარსი, როგორც ჩანს სრულად ამოიკითხა ორგანიზაცია „მემორიალმა“, რომელიც საბჭოთა დანაშაულებს და სტალინური რეპრესიებს იკვლევს. "მემორიალის" 2011 წლის "გოლოსის" მხარდამჭერი განცხადებაში აღნიშნულია, რომ „რასისკაია გაზეტა“-ს სტატია არაფრით განსხვავდებოდა ანდრეი სახაროვისა და ალექსანდრ სოლჟენიცინის წინააღმდეგ საბჭოთა დამსმენების მიერ შეთითხნილი ანონიმური წერილებისგან.

საინფორმაციო სააგენტო "მედუზას" კორესპონდენტი, ანდრეი კოზენკო 2015 წელს დეტალურად აღწერდა რეპრესირებული „გოლოსის“ ყოფას და მოვლენათა განვითარებას „უცხოელი აგენტების შესახებ კანონმდებლობის ამოქმედების შემდეგ. (დღეისათვის მედია-საშუალება "მედუზა" ასევე "უცხოელ აგენტად" არის აღიარებული.)

2012 წელს, რუსეთში მოწინავე სადამკვირვებლო ორგანიზაცია "გოლოსმა" ნორვეგიის ჰელსინკის კომიტეტისგან ანდრეი სახაროვის თავისუფლების ჯილდო მიიღო, რომელიც პრემიად 8500 დოლარს ითვალისწინებდა. ორგანიზაციამ უარი განაცხადა ფულადი ჯილდოს მიღებაზე და გადმორიცხული თანხა ხელუხლებლად უკან დააბრუნა. მიუხედავად იმისა, რომ სადამკვირვებლო ორგანიზაციას თანხა არ მიუღია, გადმორიცხვის ფაქტი საფუძვლად დაედო სასამართლოს გადაწყვეტილებას, რომლის მიხედვითაც „გოლოსი“ გახდა პირველი ორგანიზაცია, რომელიც „უცხოელ აგენტად“ გამოცხადდა. ორგანიზაცია 300 000 რუბლით (9630 ათასი დოლარი) დაჯარიმდა, იმ მიზეზით, რომ საკუთარი ნებით არ დარეგისტრირდა „უცხოელ აგენტთა“ რეესტრში, ხოლო დირექტორს,  ჯარიმის სახით 100 000 რუბლის გადახდა დაეკისრა.

“მედუზასთან” აღნიშნულ ინტერვიუში გოლოსის დირექტორი, ლილია შიბანოვა იხსენებს, რომ 2011 წლის სექტემბერში, რუსეთის საპარლამენტო არჩევნების წინ, დამოუკიდებელი კვლევითი ორგანიზაციების გამოკითხვებით, მმართველ პარტიას - „ერთიანი რუსეთი“ არჩევნებში ხმების 28%-ის მიღება შეეძლო, მაშინ, როდესაც სამთავრობო კვლევითი ორგანიზაციები (რუსეთის საზოგადოებრივი აზრის კლევის ცენტრი და VTsIOM) აცხადებდნენ, რომ პარტიას არჩევნებზე ამომრჩეველთა 47% დაუჭერდა მხარს. რეალურად მოსალოდნელ შედეგსა და პუტინის სასურველ შედეგს შორის რადიკალური განსხვავება მოასწავებდა, რომ არჩევნებზე დარღვევები მასშტაბური იქნებოდა.

საპარლამენტო არჩევნების წინ, “გოლოსმა” და მედია ორგანიზაცია გაზეტა.რუ-მ საარჩევნო დარღვევების ონლაინ რუკა წარმოადგინეს. რუკის მიზანი იყო დარღვევების დოკუმენტირება, მათ შორის ადმინისტრაციული რესურსების გამოყენება, სამართალდამცავი ორგანოების მიერ ამომრჩევლებზე ზეწოლა, მოსყიდვა, კანდიდატების უფლებების დარღვევა, ოქმების გაყალბება, ხმის მიცემის გაყალბება და სხვა. არჩევნების მოახლოებასთან ერთად რუკა დარღვევებით გადაივსო და უკვე დეკემბრის დასაწყისისთვის მათი რაოდენობა 4000-მდე აღწევდა.

დამკვირვებლების მიერ აღმოჩენილი დარღვევები რუკაზე წითელ წერტილებად დაიტანებოდა. სურდა ემტკიცებინა რა, რომ საარჩევნოდ დარღვევებს ადგილი არ ჰქონია პროპაგანდისტული ენ-ტე-ვე დარღვევებს ირონიულად მუწუკებს უწოდებდა და აცხადებდა, რომ ამერიკის მიერ დაფინანსებულენჯეოებს რუსეთისთვის აკნეს დამართვა სურთ.

სამთავრობო ტელეარხებზე პროპაგანდისტული სიუჟეტები და უცხოეთიდან დაფინანსებაზე ხაზგასმა “გოლოსის” პრობლემების მხოლოდ დასაწყისი იყო. სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურებმა დაიწყეს პერმანენტული ზეწოლა ორგანიზაციაზე და ონლაინ გამომცემლობა გაზეტა.რუ-ზე. შედეგად, ონლაინ გამოცემამ რუკა თავის ვებ გვერდიდან ჩახსნა.

საპარლამენტო არჩევნები 4 დეკემბერს გაიმართა, მანამდე კი, პირველ დეკემბერს ორგანიზაციის ყველა თანამშრომელი სასამართლოში გამოიძახეს და 2 დეკემბერს ფინანსურად დააჯარიმეს საარჩევნო რუკაზე გამოქვეყნებული ინფორმაციის გამო, ხოლო საარჩევნოპორატლის ვებ-გვერდზე ჰაკერული თავდასხმა მოხდა და მისი აღდგენა არჩევნებიდან ორი დღის შემდეგ გახდა შესაძლებელი.

2011 წლის საპარლამენტო არჩევნებს ფართომასშტაბიანი საპროტესტო აქციები მოჰყვა. გაყალბების მრავალრიცხოვანი მტკიცებულება სწორედ "გოლოსის" მიერ იყო დოკუმენტირებული. საბოლოოდ, პროტესტის განელება კრემლმა ოპოზიციური პოლიტიკური ლიდერების დისკრედიტირებით მოახერხა და საპრეზიდენტო არჩევნებისთვის მზადება დაიწყო.

2012 წლის მარტში რუსეთში გამართულ საპრეზიდენტო არჩევნებში ვლადიმერ პუტინმა გაიმარჯვა, რის შემდეგაც, არასამთავრობო ორგანიზაციებისთვის სერიოზული პრობლემები დაიწყო.

ზემოთ ხსენებულ სტატიაში დეტალურად არის აღწერილი, თუ როგორ დაიწყეს სახელმწიფო საგადასახადო სამსახურებმა სადამკვირვებლო ორგანიზაციის საბანკო ანგარიშების შემოწმება, რომელიც თითქმის წელიწადს გაგრძელდა, ისინი მივიდნენ ათასობით დამკვირვებელთან, რომლებსაც არჩევნებზე ორგანიზაციისგან მინიმალური სამივლინებო თანხა მაინც ჩარიცხვოდათ. თუმცა საგადასახადო ინსპექტორები გაწბილდნენ, რადგან არასამთავრობო ორგანიზაციაში ფინანსური დარღვევები ვერ აღმოაჩინეს. როგორც ორგანიზაციის ხელმძღვანელები აღნიშნავენ, დარღვევებს ვერ აღმოაჩენდნენ იმ მიზეზის გამო, რომ ორგანიზაციებს, რომელსაც დასავლური ინსტიტუტები აფინანსებენ მუდმივად უტარდებათ აუდიტები და შესაბამისად, ფინანსური დარღვევების რისკები არ არსებობს.

ორგანიზაციას მოუწია არარეგისტრირებულ კავშირად გაეგრძელებინა საქმიანობა და  დევნისა და შეზღუდვის პირობებში დღემდე ცდილობს მოქალაქეთა პოლიტიკური უფლებების დაცვას.

მკვლევარი მარტინ რასელი ევროპარლამენტისთვის მომზადებულ მოკვლევაში ეყრდნობა "დოიჩე ველეს" მონაცემებს, რომლის მიხედვითაც 2021 წლის თებერვლის მდგომარეობით "უცხოელ აგენტად" 200-ზე მეტი ორგანიზაცია არის აღიარებული, მათგან 73 ლიკვიდირებული ან დახურულია. 

გასული წლის დეკემბერში, რუსეთის უზენაესმა სასამართლომ "უცხოელი აგენტების შესახებ" კანონის დარღვევის საბაბით ორგანიზაციების "საერთაშორისო მემორიალის" და "მემორიალის" და მისი ფილიალების გაუქმებისგადაწყვეტილება მიიღო. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დროებითი ღონისძიების შემოღებით ორგანიზაციების გაუქმების გადაწყვეტილების აღსრულება შეაჩერა, მაგრამ მას პრევენციული ეფექტი აღარ ჰქონია.

გამოყენებული მასალები:

ვენეციის კომისიის დასკვნა, 2021; პარაგრაფი 41-43 https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2021)027-e

 „Russia Effectively Bans Investigative News Outlet By Declaring It 'Undesirable'“  https://www.rferl.org/a/the-project-russiaundesirable/31360394.html

„უცხოელი აგენტების შესახებ“ რუსეთის ფედერაციის კანონის მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტი

მე-16 პარაგრაფი, ვენეციის კომისიის მოსაზრება No. 1014 / 2020; 2021 წლის 6 ივლისი. https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2021)027-e

იგივე, მე-17 პარაგრაფი

Martin Russell: „Foreign agents' and 'undesirables' Russian civil society in danger of extinction?“ მარტი, 2022 https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2022/729297/EPRS_BRI(2022)729297_EN.pdf

Andrey Kozenko: „Russia’s most foreign agent How one human rights group became the country's most harassed organization“; July 29, 2015https://meduza.io/en/feature/2015/07/29/russia-s-most-foreign-agent